Tiếng Đàn Trên
Sông
(Tỳ Bà Hành
- Bạch Cư Dị)
Hải Đà sưu tập và biên
soạn (Phần 3)
Tranh: Thu Huệ
Tiếng đàn Tỳ Bà đă
tạo nên những âm thanh huyền diệu, ăm ắp
nhạc tính, tràn trề nhịp điệu trong một
một số thi ca Việt Nam . Bài Tỳ Bà của Bích
Khê, lời thơ dạt dào chất nhạc, thơ là
nhạc, nhạc là thơ. Bài thơ đầy thanh
bằng đă tạo nên những nhịp rung êm ái nhẹ
nhàng du dương làm
chùng ḷng người nghe . Hàn Mạc Tử đă nhận
định về thơ Bích Khê : “ Thi sĩ Bích Khê là người
có đôi mắt rất mơ, rất mộng, rất
ảo, nh́n vào thực tế th́ sự thực sẽ
thành chiêm bao, nh́n vào chiêm bao lại thấy xô sang địa
hạt huyền diệu …” . Cái huyền diệu đó
đă làm tuôn trào những cảm xúc lăng mạn xao
xuyến, đă mỹ hóa những ngôn từ tha thiết ,
chất ngất thanh âm quyến rũ, chất thơ ướt
đẫm nhạc qua những tiếng tỳ bà rung
nhẹ đă “gây đê mê” , làm người “chơi
vơi” , cho t́nh “du dương” , cho hồn “phiêu diêu”,
giữa một khung trời “thu mênh mông” chất
ngất, mơ hồ và huyền ảo và lúc đó không
c̣n phân biệt hư thực, mà chỉ c̣n biết : “ Cây đàn yêu đương làm bằng thơ ,
Cây đàn yêu đương run trong mơ …”
và tiếng đàn du dương theo bàn tay êm ái
của màn đêm đang giăng mềm trên muôn phím tơ
vàng …
Tỳ
Bà
(Bích Khê )
Nàng ơi ! Tay đêm đang giăng mềm
Trăng đan qua cành muôn tay êm
Mây nhung pha màu thu trên trời
Sương lam phơi màu thu muôn nơi
Vàng sao nằm im trên hoa gầy
Tương tư người xưa thôi qua đây
Ôi ! Nàng năm xưa quên lời thề
Hoa vừa đưa hương gây đê mê
Cây đàn yêu đương làm bằng thơ
Cây đàn yêu đương run trong mơ
Hồn về trên môi kêu: em ơi
Thuyền hồn không đi lên chơi vơi
Tôi qua t́m nàng vay du dương
Tôi mang lên lầu lên cung Thương
Tôi không bao giờ thôi yêu nàng
T́nh tang tôi nghe như t́nh lang
Yêu nàng bao nhiêu trong ḷng tôi
Yêu nàng bao nhiêu trên đôi môi
Đâu t́m Đào Nguyên cho xa xôi
Đào Nguyên trong ḷng nàng đây thôi
Thu ôm muôn hồn chơi phiêu diêu
Sao tôi không màng kêu: em yêu
Trăng nay không nàng như trăng thiu
Đêm nay không nàng như đêm hiu
Buồn lưu cây đào t́m hơi xuân
Buồn sang cây tùng thăm đông quân
Ô ! Hay buồn vương cây ngô đồng
Vàng
rơi ! vàng rơi: Thu mênh mông
Bích Khê
Trong bài thơ thi vị chan chứa
nhạc điệu một cách đặc biệt mà người
đọc khi đọc lên có cảm giác lành lạnh xen
lấn vào tận xương tủy, phải nói đến
bài Nguyệt Cầm của Xuân Diệu . Bài thơ đă
tạo nên những làn sóng âm thanh rung động muôn
chiều, những tiết tấu nghệ thuật mỹ
cảm đa dạng, đă truyền đạt quyến rũ
dẫn dắt người nghe lâng lâng đi vào quỹ
đạo vô h́nh , xa vời hiện thực, ở đó
lấp lánh lung linh sáng chói những v́ sao siêu linh biểu
tượng hồn nhạc trầm buồn man mác trong
những vần thơ hoài cảm xao xuyến , thấm thía
khi lặng yên “Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê
“
Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh
Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng
ngần
Đàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm
Mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân …
Mây vắng, trời trong, đêm thủy tinh
Lung linh bóng sáng bỗng rung ḿnh,
V́ nghe nương tử trong câu hát
Đă chết đêm rằm theo nước xanh
Thu lạnh càng thêm nguyệt tỏ ngời
Đàn ghê như nước, lạnh, trời
ơi !
Long lanh tiếng hận vang vang hận:
Trăng nhớ Tầm Dương, nhạc nhớ
người .
Bốn bề ánh nhạc, biển pha lê
Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn
bề
Sương bạc làm thinh, khuya nín thở
Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.
(Xuân Diệu 1944 – Nguyệt Cầm
)
Mường tượng
đến tiếng đàn xưa, nghĩ đến cái tâm
t́nh hoàn cảnh éo le của người kỳ nữ trên
bến nước Tầm Dương đă tạo nên
mối cảm hoài bâng khuâng, cho người thơ liên tưởng
đến cái buồn ray rức tiếc nuối , một cái
buồn rười rượi, một cảm giác khắc
khoải nao ḷng, để
người thơ phải trở gối thao thức
suốt đêm trường lúc nào không hay :
Nghe Hát (Vũ Hoàng Chương)
Phách ngọt, đàn say, nệm khói êm
Tiếng ca buồn nổi giữa chừng đêm
”Canh khuya đưa khách …” . Lời reo ngọc
.
Mơ gái Tầm Dương thoảng áo xiêm
Ai lạ ngh́n thu, xa tám cơi ,
Sen vàng như động phía châu liêm
Nao nao khói biếc hài thương nữ ;
Trở
gối, hoa lê rụng trắng thềm .
Vũ
Hoàng Chương (Thơ Say)
Âm nhạc và nhịp điệu man
mác t́nh tứ, chan chứa những giọng điệu
buồn bă thương cảm và lưu luyến của người
kỹ nữ trên bến sông Tầm Giang . Giọng điệu
thơ chan ḥa màu sắc tha thiết, mong mỏi t́m sự
chia sẻ, cảm thông một nỗi buồn sâu thẳm
từ một khung trời dĩ văng xa xăm nào đó, khi
nỗi nhớ gọi về …
(Tối Tân Hôn – Vũ Hoàng Chương)
Tiếng
đàn trên sông trong đêm khuya khoắt, ôi năo nùng làm sao
… nỉ non, đê mê, nức nở.. Đó là “tiếng
ngậm-ngùi muôn thủa của thời-gian”, âm vang c̣n rơi
rớt đọng lại như nhắc nhở “Thiên t́nh
sử năo nùng xưa” . Người thơ đă có
những cảm giác vướng víu, phân vân, trống
trải, cô đơn, lạnh lẽo trong hoài niệm bâng
khuâng về một thoáng t́nh đă trôi qua, sự đợi
chờ ṃn mỏi vô định …
Phải chăng nhà thơ có con tim cùng chung nhịp
điệu với người kỹ nữ trên bến
Tầm Dương ….
Ḷng ta hỡi! Thôi đừng lên tiếng nữa!
Lặng mà nghe đờn nẩy khúc sầu thương.
Ngón tay rung, rung động cả đêm sương.
Khiến trăng nước đắm mơ
hồ ly-biệt,
Khiến trong gió ngưng đọng niềm
thống-thiết
Của bao nhiêu người đẹp khát t́nh duyên
Ôm nhớ nhung c̣n nức nở bên đèn.
Đêm khuya vắng thêm gợi thời xa vắng,
Tiếng bi-ai như vẽ h́nh cay đắng
Của chia-phôi, cùng thương tiếc đợi
chờ
Trong bao thiên t́nh sử năo nùng xưa.
Thấy chăng ai? trên sông khuya im sóng
Bâng-khuâng trôi một con thuyền mơ mộng,
Thuyền lênh đênh gieo giữa cơi sương
tan
Tiếng ngậm-ngùi muôn thủa của
thời-gian.
Biết chăng ai? bao nhiêu điều
cực-khổ
Với bao nỗi hờn oan trong vũ-trụ
Cùng hẹn-ḥ thu lại một đêm nay,
Đương nỉ non thánh thót ở trên giây,
Theo ngón đê-mê của bàn tay nghệ-sĩ.
Thuốc độc êm đềm, ôi! giọng
đàn kiều-mị,
Bởi v́ đâu gieo xuống măi ḷng ta
Những giọt nồng tê-tái vị say xưa?
Hàn Mạc Tử cũng đă có
lần đi thuyền trên sông trăng , và cũng đă
được nghe một tiếng đàn ai oán của
một người ca nữ nào đó và cũng có lẽ
cũng đă thăm hỏi … Câu hỏi sững sờ
của Hàn Mạc Tử cũng là câu trả lời
đơn giản nói lên cái tâm trạng chua xót của người
mang kiếp cầm ca trên bến sông .. trong cơn mê hay
tỉnh, nào ai hay biết, chỉ biết trầm ḿnh vào
những phím đàn nỉ non tê tái cho thân phận ḿnh ,
để t́m quên , mê mệt trong “Mười khúc đoạn
trường say chửa tỉnh ..”
Đàn Nguyệt (Hàn Mặc Tử )
Hỏi chơ mấy tuổi? Đáp mười lăm
Non nước từng phen nổi tiếng tăm
Bạc mạng đàn chơi đau nửa
kiếp
Đồng tâm tơ buộc chặt quanh năm
Chường ḿnh trước án trông đầy
đặn
Nép mặt trông hoa nói thỉ thầm
Mười khúc đoạn trường say
chửa tỉnh
Thuyền ai thấp thỏm muốn ôm cầm.
Chàng Tư Mă Giang Châu đă gặp
người kỹ nữ như là tri âm tri kỷ, như
Tử Kỳ-Bá Nha “đồng thanh tương ứng,
đồng khí tương cầu” vẫn măi là giai
thoại đẹp muôn đời . ”Một đêm đàn
lạnh trên sông Huế . Ôi nhớ nhung hoài vạt áo xanh”
.. một vạt áo xanh đă đẫm ướt không
phải v́ sương lạnh hay những giọt mưa
đêm lất phất, mà chính là những giọt lệ
sầu tê tái muôn thuở .. H́nh ảnh của người
kỹ nữ trên sông có thể chỉ là một ẩn
dụ, mà cây đàn là biểu tượng để nói
lên tiếng ḷng của người thơ .. “Này em hát khúc
tương tư nhé “ …”Sao đàn u hoài ǵ mùa thu ? “
Người thơ đă sống thực của đời
thường hay đă đắm ch́m trong cơi mộng
ảo lúc nào chẳng hay, để mà âm thầm luyến
tiếc những giây phút thơ mộng một thời yêu
dấu đă đi vào dĩ văng ..
Văn Cao là một
nhạc sĩ th́ khỏi phải nói những ư nghĩ và
tứ thơ của ông phong phú, tràn trề nhạc tính, và
man mác không gian Đường Thi …“Tà tà trăng lặn hiu hiu gió …Ánh lửa chài
xa thấp thoáng trôi …Tay nhấn tơ chùng đă ngấm
sương “ … làm người
đọc liên tưởng đến một bến sông
thu ở Phong Kiều Dạ Bạc “ Tiếng quạ kêu sương bóng nguyệt mờ,
Cầu phong đốm lửa giấc sầu mơ …”
mà thay v́ tiếng chuông làm sững sờ khách thơ, mà
lại là tiếng đàn lạnh trên sông Huế làm ngơ
ngẩn thuyền khách … quyến luyến một chút ǵ
hoa lệ vàng son đă khuất xa … chỉ c̣n là bóng sao
mờ dần.. “Em cạn
lời thôi anh dứt nhạc …Biệt ly đôi phách ngó
đàn tranh …” . Con thuyền ấy đă đưa
khách về đâu ? đă chở tiếng đàn ấy
về đâu ? phải chăng về một khung trời
vạn cổ xa xăm nào đó …
Một Đêm Đàn Lạnh Trên Sông
Huế (Văn Cao )
Nẩy nẩy tơ đồng nhịp nhịp
đôi
Ḷng nâng ng̣n ngọt lại đầu môi
Này em hát khúc tương tư nhé
Ngâm khẽ em ơi nhẹ nhẹ lời
Sao đàn u hoài ǵ mùa thu?
Sao đàn u hoài ǵ mùa thu?
Tri âm nghe thử dây đồng vọng
Lạc lơng đêm vàng khi nhạc ru
Như Tử Kỳ nghe nhạc Bá Nha
Em nghe anh dạo khúc thu xa
Thuyền xuôi về bến mô thuyền bỉ
Sông trắng bờ xa lộ bóng nhà
Giọng hát sầu chi phấn nữ ơi
Từng canh trời điểm một sao rơi
Tà tà trăng lặn hiu hiu gió
Ánh lửa chài xa thấp thoáng trôi
Tay nhấn tơ chùng đă ngấm sương
Ḥ ngân cung Bắc lướt cung Thương
Ḍng Tiêu Kim Thủy gà xao xác
Ngẩng thấy kinh kỳ khói vấn vương
Em cạn lời thôi anh dứt nhạc
Biệt ly đôi phách ngó đàn tranh
Một đêm đàn lạnh trên sông Huế
Ôi nhớ nhung hoài vạt áo xanh
Văn Cao
Cái tâm trạng của người kỹ nữ với chiếc đàn tỳ bà trên bến nước Tầm Dương có lẽ cũng ngậm ngùi đau đớn, chua xót không kém ǵ cô gái mang kiếp cầm ca trong bài thơ “Lời Kỹ Nữ “ của Xuân Diệu . Cái nội tâm dày ṿ, dằn vặt, thương xót và tủi nghẹn cho cái thân phận không may mắn trong cuộc đời thật là lớn lao .. ”Ḷng kỹ nữ cũng sầu như biển lớn (XD) . Cái tuyệt vọng của cô đơn, cái nỗi chán chường xót xa, càng thấm thía buốt nhói như “Trời đầy trăng lạnh lẽo suốt xương da” (XD) … Và khi lời ca, âm nhạc, tiếng đàn chấm dứt , khi những h́nh ảnh chập chờn xa dần của “ Trăng từ viễn xứ .. đi khoan thai lên ngự đỉnh trời tṛn “ .. cũng là lúc mắt lệ rưng rưng , ḷng buồn vời vợi, nỗi cô đơn trống vắng, tê điếng rụng rời, chan ḥa với cái lạnh giá lan tỏa của vầng trăng mộng mị, trên sóng nước chập chùng trôi xa về một bến bờ triền miên vô định :
”
Xao xác tiếng gà . Trăng ngà lạnh buốt
Mắt run mờ, kỹ nữ thấy sông trôi
Lời Kỹ Nữ (Xuân Diệu)
Thử xem Bạch Cư Dị đă
diễn tả tiếng đàn như thế nào?
một cách say sưa, có ma lực ám ảnh trí tưởng
tượng và chiếm lĩnh trái tim của người
đọc dù chưa nghe qua tiếng đàn . Tiếng đàn
đă thay đổi theo từng biến chuyển từng
giây từng phút, lúc th́ như tiếng mưa tỉ tê thánh
thót làm ḷng người muốn tê tái ủ rũ, lúc th́
ào ào như suối đổ, chung hưởng cái ngây
ngất mừng reo vui sướng, lúc năo nùng réo rắt
như vỡ tuôn ḍng nước, lúc th́ ân hận
buồn bực vỡ oà lên khi tiếng tơ lạnh
ngắt, và đủ âm thanh cung bực đẫn dắt
người nghe giao động bồi hồi hoang mang
lạc lẫm từ cảm giác nầy qua cảm giác khác
khó ḷng mà gỡ rối t́m đường ra …
“Dây to nhường đổ mưa rào
Nỉ non dây nhỏ khác nào chuyện riêng
Tiếng cao thấp lựa chen lần gẩy
Mâm ngọc đâu bỗng nảy hạt châu
Trong hoa oanh ríu rít nhau
Nước tuôn róc rách, chảy mau xuống
ghềnh
Nước suối lạnh, dây mành ngừng đứt
Ngừng đứt nên phút bật tiếng tơ
Ôm sầu, mang giận ngẩn ngơ
Tiếng tơ lặng ngắt, bây giờ càng hay
B́nh bạc vỡ tuôn đầy ḍng nước
Ngựa sắt giong, xô xát tiếng đao
Cung đàn trọn khúc thanh tao
Tiếng buông xé lựa, lưạ vào bốn dây”
Phan
Huy Vịnh dịch
Tiếng đàn đă chấm dứt, nhưng Bạch Cư Dị đă dùng đôi mắt nghệ sĩ tinh tế của ḿnh
từ khung cảnh thiên nhiên mênh mông vô tận để chắt lọc những nét chấm phá thủy
mạc tiêu biểu nhất hầu ghi nhận lại những âm thanh huyền diệu lắng đọng h́nh như
c̣n lăng đăng rơi rớt đâu đây :
Đông thuyền tây phảng tiễu vô ngôn
Duy kiến giang tâm thu nguyệt bạch
(Thuyền bè đông tây lặng im không một tiếng nói
Thấy giữa ḷng sông một vầng trăng thu vằng vặc)
Bàn về tiếng đàn trong
truyện Kiều , Nguyễn Du đă dùng những ư tưởng
sinh động và gợi cảm của bài Cẩm Sắt
của Lư Thương Ẩn để miêu tả tiếng
đàn của Thúy Kiều khi hội ngộ cùng Kim
Trọng , nhưng tiếng đàn ở đây không ảo
năo ai oán thê thiết như người kỹ nữ trên
bến Tầm Dương, nhưng
ta thấy những tiếng đàn mà Thúy Kiều gảy
cho Kim Trọng nghe không thấm đượm vẽ lâm ly,
ai oán năo nùng v́ đây là nỗi mừng vui của
hội ngộ đoàn viên với người t́nh xưa
Kim Trọng . Tưởng cũng nên nhắc lại
“cẩm sắt” thường được dịch là
đàn gấm hay đàn sắt, là loại đàn lớn,
làm bằng gỗ cây ngô đồng có chạm trổ.
Tiếng đàn của Thúy Kiều biểu lộ sự
sung sướng, thỏa măn như “đầm ấm dương
ḥa”, “êm ái xuân t́nh”, “ấm sao hạt ngọc” …
nhưng tại sao lại có sự đối chọi
“tiếng nào là chẳng năo nùng xôn xao “… Phải chăng
Nguyễn Du muốn ám chỉ : “ vui là vui gượng
kẻo là”
” Phím đàn d́u dặt tay
tiên
Khói trầm cao thấp,
tiếng huyền gần xa
Khúc đâu đầm ấm
dương ḥa
Ấy là hồ điệp
hay là Trang Sinh ?
Khúc đâu êm ái xuân t́nh
Ấy hồn Thục đế
hay ḿnh đỗ quyên ?
Trong sao châu nhỏ duềnh
quyên
Ấm sao hạt ngọc Lam
Điền mới đông !
Lọt tai nghe suốt năm cung
Tiếng nào là chẳng năo nùng
xôn xao .”
Nguyễn Du (Truyện Kiều)